Kars il toprakları bütünüyle Hazar Denizi Ana Havzası’nda yer almaktadır.
HAZAR DENİZİ ANA HAVZASI: Türkiye’de ve Bağımsız Devletler Topluluğu topraklarında büyük alanlar kaplayan Hazar Denizi Ana Havzası’nın küçük bir bölümü Türkiye sınırları içindedir. İl topraklarından kaynaklanarak doğu yönünde akan Araş ve Kura ırmakları da önemli alt havzalar oluşturmaktadır.
Yaklaşık 7.000 km2 alan kaplayan Kura Irmağı Havzası, Kısır Dağı ile Allahüekber Dağları’nın oluşturduğu çizginin kuzeyinde kalmaktadır. Düzenli sıradağlarla çevrili Kura Havzası, çok yüksektir. Havzayı batıdan çeviren Yalnızçam Dağlan, Kuzey Anadolu Kenar Sıradağları ile birleştikten sonra, Posofun batısında ülke sınırları dışında sürerek Gürcistan Dağları’yla birleşir. Doğuda Çıldır Gölü Havzası’nın su bölüm çizgisine dek uzanır. Genel yapı açısından Araş Havzası’na benzeyen Kura Havzası’nda ovalar daha parçalı ve küçüktür. Karadeniz’e yakın olması nedeni ile yağışlar görece fazladır. Yağışın da olumlu katkısı ile özellikle havzanın batısını kuşatan dağlar zengin ormanlarla örtülüdür.
Kura Havzası il sınırları dışına taşmaz. Oysa, Araş Havzası, Erzurum İli’nin önemli bir kesimini de kapsar. Erzurum-Tekman Yaylası ile Pasinler yöresinden kaynaklanan Araş Irmağı, Karasu Irmağı’nın tersine doğu yönünde akarak, Kars İli’ne girer. Kars’ta Allahüekber Dağları-Kısır Dağı-Çıldır Gölü ve Akbaba Dağı çizgisinin güneyinde kalan bütün kesimler Araş Havzası’na girmektedir. İl sınırları içinde havza tabam, büyük çöküntü koridorları oluşturduğundan, bu kesimdeki ovalar büyüktür ve peş peşe sıralanmaktadır.
Ülke topraklarında 27.548 km2 alan kaplayan Araş ve Kura havzalarının büyük bölümü Karsİli’ndedir.Havzaların ortalama yıllık su hacmi 6 milyar m3 dolayındadır. Havzalarda yer alan 810.900 hektar ovalık alanın 483.300 hektarı sulanabilir niteliktedir.
Araş Irmağı: Araş Havzası’nın ana akarsuyudur. Bingöl Dağı’nın kuzeybatı eteklerinden kaynaklanan Araş Irmağı, kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovası’na girer. Burada ırmak batıdan gelen Pasin Çayı ile birleşerek güçlenir. Karasu Irmağı’nın tersine,doğu yönünde akan Araş Irmağı’na, Pasinler Ovası’ndan geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba çayları katılır. Akarsu bu noktadan sonra Kağızman’a dek iki sıradağ arasında yer alan derin ve sarp boğazlardan geçer. Araş, Kağızman yöresinde, yaklaşık 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ovaların ortasından akan ırmak daha sonra, yeniden dar ve dik bir boğaza girer. Boğum Boğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı’mn doğusunda, kuzeyden gelen Arpaçayı alır. Sovyet sınırını oluşturacak şekilde akıp, İğdır Ovası’nı geçtikten sonra Eski Sovyet topraklarına girer.
Türkiye topraklarındaki uzunluğu 435 km’ye ulaşan Araş Irmağı, yüksek dağların bol yağışlarıyla beslenmesine karşın, doğunun soğuk ve kurak rejiminden de etkilenmektedir. Hemen hemen tümüyle kar rejimi içinde kalan akarsuyun önemli bir kesimi kış aylarında donar. Yaz aylarında, il alanına düşen bol yağmur, akarsuyun su yitimini bir ölçüde karşılar.
Araş Irmağı’nın İğdır Ovası’ndaki debisi nisanda 180-200 m3/sn, mayısta 100-150 m3/sn, haziranda 50 m3/sn dolayında ölçülmüştür. Temmuz-ağustos aylarında ise ırmağın akıttığı su miktarı saniyede 20-30 metreküpe dek düşmektedir.
Arpaçay: Araş Irmağı’nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda, Eski Sovyetler Birliği sınırını oluşturacak şekilde akar. Sınır boyunca aktığından il toprakları için yalnızca kolları aracılığıyla önem taşır.
Akbaba Dağı’nın yamaçlarından kaynaklanan küçük akarsular Sovyet topraklarında doğu yönünde akarak Arpagel Gölü’ne dökülür. Gölden tek bir kol halinde Arpaçay’ı oluşturarak çıkan akarsu,güneye doğru uzanarak, bir bölümü il alanında kalan Şuregel Platosu’nu geçer. Bu yörede, önce kaynağını Sovyet topraklarından almasına karşın daha çok Kars il alanında akan Karahan Çayı’nı, daha sonra da Kars Çayı’nı alır. Kars Çayı, Arpaçay’dan daha önemli ve suyu daha bol olan bir akarsudur.
Arpaçay, Kars Çayı’nı aldıktan sonra Eski Sovyet sınırı boyunca güneye doğru akar. Yalçınlar yöresinde, Dumanlı Dağı’ndan kaynaklanan Başgedik Deresi’ni, Karabağ yöresinde ise yine kaynağını Dumanlı Dağı’ndan alan ve Digor bölgesinin sularını toplayan Digor Çayı’nı alır. Halıkışlak’ı geçtikten sonra da Tuzluca’nın kuzeyinde Araş Irmağı ile birleşir.
Kars Çayı: Arpaçay’ın bir kolu olan Kars Çayı ilin orta kesimini oluşturan, Sarıkamış-Kars Platosu ile Allahüekber Dağları-Kısır Dağı-Çıldır Gölü ve Akbaba Dağı arasıda kalan havzaların sularını toplamaktadır.
Sarıkamış Çevresi’ndeki dağlardan kaynaklanan Kars Çayı küçük bir akarsu olarak doğu yönünde akar. Kuzeydoğuya döndüğü yerde Yolgeçmez denilen dar bir boğaza girer. Boğazdan çıktıktan sonra boydan boya Kars Ovası’nı geçer. Ovayı geçen Kars Çayı, Kars, Keçebörk ve Şahnalar boğazlarına girer. Boğazlardan sonra, Arpaçay Düzlüğü’ne ulaşan akarsuya, kuzeyden gelen ve Çıldır Gölü’nün sularını boşaltan Cara Deresi’ne (Telek Suyu) karışır. Bu noktadan sonra Kars Çayı, güneydoğuya döner, Şuregel Düzlüğü’nde Arpaçay’la birleşir.
Kura (Kur, Kür) Irmağı: tlin kuzey kesiminin sularını toplayan Kura Irmağı, kaynaklarını Göle-Merdinik Düzü çevresindeki dağlardan alır. Çeşitli yönlerden akarak, bu çanak biçimindeki ovaya inen ve zaman zaman geniş bataklıklar oluşturan sular, daha sonra bir araya gelip Kura Irmağı’nı oluşturarak uzun ve derin Sarmi Boğazı’na girer. Boğazdan çıkan Kura İrmağı, kuzeydoğuya yönelerek Ardahan Ovası’nın ortasından geçer. Ardahan Ova-sı’nda, batıdaki Yalnızçam Dağları’ndan kaynaklanan çok sayıda küçük dereyle beslenir. Ardahan llçesi’ni geçtikten sonra oldukça dar bir ovada akan Kura Irmağı, Sevimli’ye varmadan önce, Keldağ ile Hanak-Posof arasını dolduran dağlardan kaynaklanan Maçkap Çayı ile Ay Deresi’ni alır. Aldığı bu sularla iyice büyüyen Kura Irmağı, buradan sonra, derin ve sarp Niyalashor Boğazı’na girer. Bu boğazda, güneyden Çıldır Ovası’nın sularını topladıktan sonra, çok dar ve derin Şeytankale Boğazı boyunca akan Çıldır Suyu ile birleşir. Aynı derin boğazda yer alan Kurtkale’nin doğusundan sınır dışına çıkar.
Kura Irmağı, Eski Sovyet topraklarında Ahıs-kaya’ya vardığında, Posof ilçe topraklarının sularını toplayan Posof (Mere) Çayı’nı alır. Posof Çayı Havzası bir ölçüde Karadeniz ikliminin etkisinde kaldığından, çay bol suludur. Bu nedenle, küçük olmasına karşın havzanın, özellikle mısır ve patates tarımı açısından ildebüyük bir önemi vardır.
Kura Irmağı ve Posof Deresi dışındaki kolları, kış aylarında genellikle donmaktadır. Nisandan sonra karların erimesi ile sular kabarmakta ve hazirana değin bu durum sürmektedir. Kabarma döneminde Merdinik Düzü ile Ardahan Ovası’nın kimi bölümleri sular altında kalmaktadır.
